Tenzih; leke, kusur ve yakıştırmalardan arındırma, uzak tutma ve yüceltme anlamları taşır. Dinde, özellikle teolojide (kelam) Allah’ın mutlak mükemmelliğini ve mahlûkata benzemezliğini (münezzehliğini) vurgulayan yaklaşımı ifade eder.
KÖKEN VE ANLAM KATMANLARI
Kelime, Arapça n-z-h kökünden gelir; “temizlemek, uzaklaştırmak, berî kılmak” anlam alanıyla ilişkilidir. Türkçede tenzih etmek ifadesi; birini haksız suçlamadan, olumsuz genellemeden, yakışıksız bir isnattan muaf tutmak demektir.
İSLAMİ DÜŞÜNCEDE TENZİH–TEŞBİH DENGESİ
Teolojide iki yönelim birlikte anılır:
- Tenzih: Allah’ı yaratılmışlara özgü eksik sıfatlardan tamamen uzak tutmak.
- Teşbih: İlahi gerçeğin kullara yakınlığını ve anlaşılabilirliğini vurgulamak.
Sağlıklı yaklaşım, aşırı tenzih (tamamen uzak ve ilişkisiz kılma) ile aşırı teşbih (mahlûkata benzetme) arasında dengeli bir çizgi gözetir.
GÜNLÜK KULLANIM: “SİZİ TENZİH EDERİM”
Genelleyici bir eleştiri yapılırken muhatabı bu genellemenin dışında tutmak için kullanılır. İfade, nezaket ve ayırt edicilik taşır; kişiyi suçlamadan eleştiriyi sürdürebilme olanağı verir.
ÖRNEK CÜMLELER VE EŞ–ZIT ANLAMLAR
- “Bazı işletmeler kalitede taviz veriyor; sizi tenzih ederim, elbette istisnalar var.”
- “Metindeki ağır ithamları kuruma tenzih eder, yanlış anlaşılmanın giderilmesini dileriz.”
- “Kelam literatüründe tenzih ve teşbih arasında hassas bir denge kurulmuştur.”
Yakın anlamlar: arındırma, temize çıkarma, beraat ettirme, münezzeh kılma. Zıt anlamlar: isnat etme, lekeleme, kusur atfetme; teolojik bağlamda aşırı teşbih.
SIK SORULAN SORULAR (FAQ)
“Tenzih etmek” resmi yazışmalarda kullanılabilir mi?
Evet. Özellikle açıklama, tekzip veya kurumsal beyanlarda yanlış genellemelerden muhatabı muaf tutmak anlamında yerinde bir kullanımdır.
“Sizi tenzih ederim” kaba mıdır, nezaket içerir mi?
Nezaket içerir. Eleştirinin muhataba yönelmediğini diplomatik biçimde belirtir.
Dinî metinlerde tenzihin karşısında ne vardır?
Kavram çiftidir: Tenzih (münezzeh kılma) ve teşbih (benzetme). Dengeli yaklaşım ikisini karşıt değil tamamlayıcı görür.
