Uzun savaş yılları sonrasında harap düşen ülke, Cumhuriyetin ilânıyla birlikte kapsamlı bir bayındırlık ve ekonomik kalkınma programını hayata geçirdi. Büyük şehirlerde modern şehircilik anlayışı benimsendi; demir yolları devletleştirildi, karayolları ve köprüler yenilendi, liman ve hava alanları kuruldu. İzmir İktisat Kongresi ile “ekonomik bağımsızlık” hedefi tüm kesimlerin katılımıyla ortak bir iradeye dönüştü.
BAYINDIRLIK ALANINDA GELİŞMELER
Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal, Orman Çiftliği’nde (4 Temmuz 1929)
Cumhuriyet yönetimi, insanın yaşam koşullarını iyileştirmeyi önceleyerek bayındırlık faaliyetlerine hız verdi. Bütçeden bu alan için yüksek pay ayrıldı; valiler ve belediye başkanları imar hareketlerine destek oldu. Büyük şehirlerde modern şehircilik ilkelerine göre çalışmalar yürütüldü.
Ankara’nın Dönüşümü
Cumhuriyetin ilk yıllarında kerpiç evler, dar yollar ve tozlu sokaklarla anılan Ankara’nın modern bir şehir görünümü kazanması, bu hamlenin en çarpıcı örneği olarak öne çıktı.
Ulaşım Altyapısı
- Demir yolları: Önce yabancı şirketlerden satın alınıp devletleştirildi. 1938 yılı sonuna kadar her yıl 200 km yeni hat yapıldı.
- Karayolları: Mevcut yollar ve köprüler tamir edilip yenilendi; 1948 yılına kadar kara yolu şebekesi 45.000 km’ye ulaştı.
- Deniz ve hava taşımacılığı: İhtiyaca uygun yeni limanlar ve hava alanları yapıldı.
Alan Uygulama Zaman/Ölçü Demir yolları Satın alma ve devletleştirme; yeni hat inşası 1938’e kadar yılda 200 km Karayolları Tamir–yenileme–genişletme 1948: 45.000 km Şehircilik Modern planlama ve imar Ankara örneği Deniz/Hava Limanlar ve hava alanları İhtiyaca göre yeni tesisler
MİLLÎ EKONOMİNİN KURULMASI
Osmanlı Devleti’nin çözülüşünde ekonomik çöküş belirleyici olmuştu. Sanayi gelişmemiş, altyapı savaşlarla yıpranmış; bankacılık ve ticaret büyük ölçüde yabancıların elinde bulunuyordu. Ekonomik bağımsızlık olmadan millî bağımsızlığın sürdürülemeyeceği kabul edildi.
İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat 1923)
- Kongreye çiftçi, işçi, tüccar, sanayici temsilcileri katıldı.
- Tarımın makineleşmesi, sanayinin geliştirilmesi, ulaşım ve haberleşmenin ıslahı hedeflendi.
- Misak-ı İktisadî kabul edildi: “Türk milleti kan dökerek sahip olduğu millî bağımsızlık fikrinden fedakârlık yapmayacaktır… Siyasal bağımsızlık gibi, ekonomik bağımsızlık da esastır.”
Bu dönemde kapitülasyonların yarattığı ekonomik esaret ortadan kaldırıldı; karma ekonomi uygulanarak hedeflere büyük ölçüde ulaşıldı.
SANAYİ ALANINDA GELİŞMELER
Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal, Hâkimiyet-i Millîye Matbaasının yeni makinelerini incelerken (24 Ekim 1929)
Kapitülasyonların etkisiyle millî sanayi kurulamamış; yalnızca bazı şehirlerde sınırlı sayıda dokuma ve askerî fabrikalar bulunuyordu. Sermaye birikimi de yetersizdi.
Kurumlar, Politikalar ve Planlama
- Madencilik ve ulaşım yabancı sermayeye açıldı; diğer sanayi kollarında devlet kendi imkânlarıyla kalkınmayı başlattı ve sonrasında satın alma planlandı.
- 1924: Türk girişimcilere sermaye sağlamak için İş Bankası kuruldu.
- 1927: Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarıldı (vergi indirimi).
- 1929 buhranının etkisiyle devletçilik ilkesi uygulamaya konuldu.
- 1930: Para basma işlevi için Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası kuruldu.
- 1934’ten itibaren: Birinci Beş Yıllık Kalkınma Programı uygulandı.
- 1933: Sümerbank ülkenin çeşitli yerlerinde fabrikalar açtı.
- Etibank doğal kaynakları değerlendirmek üzere kuruldu.
- Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) yer altı zenginliklerini araştırmak için kuruldu.
- 1939: Karabük Demir Çelik Fabrikası kuruldu.
Savaş Yılları ve Sonrası
İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla savunma harcamaları arttı, sanayi yatırımları bir süre durdu. Sonrasında kumaş, kâğıt, cam, kimyasal maddeler ve demir-çelik gibi temel alanlarda yatırımlar gerçekleştirildi.
Yıl/Dönem Olay/Politika Not 1924 İş Bankası Girişimcilere sermaye desteği 1927 Teşvik-i Sanayi Kanunu Vergi indirimi 1930 TCMB Para basma yetkisi 1933 Sümerbank Çeşitli fabrikalar 1934 → 1. Beş Yıllık Program Planlı sanayileşme — Etibank Doğal kaynakların değerlendirilmesi — MTA Yer altı zenginliklerinin araştırılması 1939 Karabük Demir Çelik Ağır sanayide dönüm noktası
TARIM ALANINDA GELİŞMELER
Tarımın ekonomideki ağırlığı dikkate alınarak Tarım Bakanlığı yeniden düzenlendi. “Türkiye’nin gerçek sahibi ve efendisi köylüdür” yaklaşımıyla köylü; yeni ürünler, yöntemler ve makineler konusunda aydınlatıldı.
- 1925: Ödenmesi güç olan aşar vergisi kaldırıldı.
- Ziraat Bankası sermayesi artırılarak çiftçiye kredi verildi.
- Köylüye düşük kârla tarım araçları satıldı; makineleşme yaygınlaştırıldı.
- Tarım Kredi Kooperatifleri kuruldu, kooperatifçilik desteklendi.
- Köylünün tohum ihtiyacı karşılanmaya çalışıldı.
- Yeni tekniklerin öğrenilmesi için tarım uzmanları Avrupa ve Amerika’ya gönderildi.
Sonuç: 1923–1932 arasında %58 oranında tarımsal üretim artışı sağlandı.
TİCARET ALANINDA GELİŞMELER
Osmanlı döneminde ticaretin büyük bölümü azınlıkların elindeydi. Millî ekonominin kurulmasıyla birlikte Türkler de ticaret hayatında daha etkin hâle geldi; üretimdeki artışa paralel biçimde ticari canlılık sağlandı.
- Bankacılık: Önem verildi; ilk özel banka olarak İş Bankası kuruldu.
- Kabotaj Kanunu (1 Temmuz 1926): Kendi limanlarımız arasında gemi işletme hakkı Türk vatandaşlarına tanındı; deniz ticareti gelişti.
Demir yollarında Cumhuriyet’in ilk hedefi neydi?
Yabancı şirketlerin elindeki hatlar satın alınıp devletleştirildi; ardından ülke genelinde yeni hatlar için 1938’e kadar yılda 200 km inşa hedefi uygulandı.
Karayollarında ulaşılan seviye nedir?
1948 yılına kadar karayolu şebekesi 45.000 km’ye ulaştı; köprüler tamir edildi ve yenileri inşa edildi.
İzmir İktisat Kongresi’nin temel mesajı neydi?
Misak-ı İktisadî ile ekonomik bağımsızlığın siyasal bağımsızlık kadar esas olduğu vurgulandı; tarımın makineleşmesi, sanayinin geliştirilmesi ve ulaştırma–haberleşmenin ıslahı hedeflendi.
Sanayileşmede hangi kurum ve adımlar öne çıktı?
İş Bankası (1924), Teşvik-i Sanayi Kanunu (1927), TCMB (1930), Sümerbank (1933), Etibank, MTA ve Karabük Demir Çelik (1939) ile planlı sanayileşme (1934’ten itibaren Birinci Beş Yıllık Program).
Tarımda hangi yapısal adımlar atıldı?
1925’te aşarın kaldırılması, Ziraat Bankası kredileri, tarımda makineleşme, Tarım Kredi Kooperatifleri ve tohum desteği; 1923–1932 arasında %58 üretim artışı.
Kabotaj Kanunu ne sağladı?
1 Temmuz 1926’da çıkarılan Kanun, kendi limanlarımız arasında gemi işletme imkânını Türk vatandaşlarına tahsis ederek deniz ticaretini geliştirdi.
KISA ZAMAN ÇİZELGESİ
Yıl/Dönem Olay 1923 (17 Şubat) İzmir İktisat Kongresi – Misak-ı İktisadî 1924 İş Bankası 1925 Aşar vergisinin kaldırılması 1926 (1 Temmuz) Kabotaj Kanunu 1927 Teşvik-i Sanayi Kanunu 1930 Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası 1933 Sümerbank 1934 → Birinci Beş Yıllık Kalkınma Programı 1938’e kadar Her yıl 200 km yeni demir yolu 1939 Karabük Demir Çelik 1948 Karayolu şebekesi 45.000 km
Not: Tüm veriler bu sayfada yer alan metinden derlenmiştir.
SONUÇ: ALTYAPIDAN EKONOMİK BAĞIMSIZLIĞA
Cumhuriyet, bayındırlık ve ulaşım yatırımlarını, milli ekonomi hedefiyle uyumlu bir bütün olarak ele aldı. Demir yollarının devletleştirilmesi, karayollarındaki hızlı genişleme, sanayide planlı kurumlaşma ve tarımda verimlilik artışı, ekonomik bağımsızlığın somut temellerini oluşturdu. Bu atılımlar; modern şehircilik, üretim kapasitesi ve ticari canlılıkla birleşerek kalıcı bir dönüşüm yarattı.
Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı
